Lumen Gentium (3): Kerk als Mysterie

Eén van de opvallende documenten die tijdens Vaticanum II het licht zagen, was Lumen Gentium (21 november 1964). Dit document is een uiteenzetting van de ecclesiologie van de Rooms Katholieke Kerk. De titel is afgeleid van de eerste woorden: Christus is het licht van de volken. Hij is niet het licht van de kerk, maar schijnt over kerkmuren heen. De eerste versie van het document was sterk gekleurd door de sfeer van het Vaticanum I, inhoudelijk was het clericalistisch, juridisch, triomfalistisch, sterk apologetisch en institutioneel. Daarom ging het document terug naar de tekentafel. De concilievaders wilde een meer bijbelse, patristische en pastorale uiteenzetting en een grotere plaats voor het mysterie. In het uiteindelijk resultaat valt op dat de verwijzingen naar de bijbel groot zijn. Men valt in de eerste twee hoofdstukken niet direct terug op de traditie, omdat ze deze traditie juist wilden hervormen. Kijkend naar de basis van de ecclesiologie hebben de opstellers gekozen voor een trinitarisch fundament. Zo is de kerk

"het volk, verenigd vanuit de eenheid van de Vader, de Zoon en de Heilige Geest"

De kerk is een mysterie en verbonden met de komst van het Koninkrijk van God dat eeuwenlang is beloofd. Het aspect van het mysterie wordt benadrukt door het gebruik van metaforen om de essentie van de kerk te omschrijven. Deze metaforen hebben dynamische kenmerken, de meest opvallende is de kerk als het Lichaam van Christus. Dit leunt sterk op de brieven van Paulus, onder andere 1 Korinte. Elke gelovige maakt deel uit van de ene lichaam. Deze metafoor benadrukt de wederzijdse aanvulling in de kerk en de dynamiek van verschil en eenheid. Dit lijkt sterk in tegenspraak met de hiërarchische structuur van het leidinggevende apparaat dat de kerk voorstaat. De Roomse kerk wilde hervormingen doorvoeren, maar zag echter geen spanning tussen het institutionele en de geestelijke gemeenschap:

Men mag echter de gemeenschap met haar hiërarchische structuur en het mystieke lichaam van Christus, het zichtbare geheel en de geestelijke gemeenschap, de aardse Kerk en de met hemelse gaven verrijkte Kerk, niet beschouwen als twee verschillende dingen; integendeel, ze vormen één alomvattende werkelijkheid, bestaande uit een menselijk en goddelijk element.

Kritisch kijkend naar deze opmerking, is de vraag of het institutionele element van de Rooms Katholieke kerk de gemeenschap die in Lumen Gentium voorstelt, kan garanderen. De relatie tussen instituut en gemeenschap wordt vergeleken met de incarnatie van Jezus Christus op aarde. In Hem was tegelijkertijd het menselijk en goddelijk element aanwezig en zichtbaar. Deze analogie gaat niet volledig op. Volgens Lumen Gentium wordt het mysterie of de onzichtbare geestelijke gemeenschap zichtbaar in het instituut. De tweedeling van zichtbaar en onzichtbaar zijn in de natuur van Jezus niet aanwezig.

In het document wordt een opening gegeven voor de aanwezigheid van andere denominaties. Dit is opmerkelijk, omdat de apostoliciteit in het verleden alleen verbonden werd met de Katholieke Kerk. Er wordt volgens Lumen Gentium ook waarheid gevonden in andere kerken, terwijl de paus een samenbindende rol heeft om de andere kerken te scharen onder de opvolger van Petrus:

Deze Kerk, in deze wereld gesticht en gestructureerd als een maatschappij, wordt gevonden in de katholieke Kerk, bestuurd door de opvolger van Petrus en door de bisschoppen, die met hem in vereniging leven ofschoon men buiten haar meerdere elementen van heiliging en waarheid vindt, die, als eigen gaven van Christus' Kerk, een uitnodiging zijn tot de katholieke eenheid.